Sumar bækur grípa lesandann frá fyrstu blaðsíðum og Saga eiginkonunnar, persónuleg frásögn, eftir Aida Edemariam, er ein þeirra. Forlagið Ugla gefur hana út og Karl Sigurbjörnsson (1947-2024) þýddi hana.
Texti bókarinnar er aldeilis magnaður og lesandi flýtur með kröftugri frásögninni frá einu sviði til annars. Sagan er meistaralega samofin og þættir sagnafléttunnar eru margslungnir og koma lesanda sífellt á óvart.
Sá heimur sem blasir við lesanda er hreint út sagt ótrúlegur. Segja má að höfundurinn hafi unnið þrekvirki að tengja söguna saman í eina heild og halda lesandanum alltaf jafn áhugasömum.
Höfundur bókarinnar, Aida Edemariam er ekki að segja neina venjulega sögu. Þó er sagan með þeim hætti að svipuð saga kann að hafa gerst á öðrum stöðum í heiminum þó að breyttu breytanda. Þessa sögu er ekki hægt að endursegja. Hana verður að lesa til að finna hjartslátt aðalpersónunnar, gleðina og sársaukann sem fylgir.
Aida Edemariam, rekur í bókinni sögu ömmu sinnar, Yetemegnu (1916-2013), frá æsku til elliára en hún var frá Eþíópíu og lifði á miklum umbrotatímum í landinu á 20. öld. Sögulegir atburðir í eþíópíska samfélaginu eins og innrás Ítala í seinni heimsstyrjöldinni, valdatíð Hailé Selassie (1892-1975), keisara, og síðar bylting í landinu, og róstusöm tímabil, eru hluti af baksviði sögunnar og því lífsskeiði sem Yetemegnu, amman, lifði. Seigla hennar og þrautseigja er ótrúleg. Hún verður burðarstólpi í fjölskyldunni.
Sviptingar í sögu landsins eru miklar og lesandinn tekur oft andköf yfir þeim. Lénsskipulag syngur sitt síðasta og marxismi heldur innreið sína. Ítalir gera innrás í landið 1935. Skelfilegar ofsóknir hófust tveimur árum síðar gegn munkum og menntamönnum þar sem hundruð manna voru teknir af lífi samkvæmt fyrirskipun varakonungs Ítalíu. Síðar tekur keisari völdin, Hailé Selassie og valdatíð hans lýkur með því að honum er steypt af stóli. Hann kemst aftur til valda með fulltingi Breta. Árið 1974 var honum svo endanlega steypt af stóli og marxísk herstjórn tók völdin – keisarinn lést ári síðar.
Allt líf Yetemegnu er umvafið rétttrúnaðarkirkjunni í Eþíópíu en eiginmaður hennar starfar þar sem prestur. Barnung gekk Yetemegnu að eiga Tsega sem er tuttugu árum eldri en hún. Stúlkur giftust gjarnan á þessum aldri í Eþíópíu og af sjálfu leiðir að þessi samfélagssiður mótaði samband stúlknanna við sér eldri menn. Staða Tsega í hjónabandinu var sterkari en hennar og hún bundin kynhlutverki síns samtíma. Líf hennar var eins konar klausturslíf á heimilinu og hún svipt ferðafrelsi. En innan ramma siðarins og samfélagsins gekk hjónabandið vel enda þótt það hafi skipst á ská skin og skúrir í lífi þeirra svo ekki sé meira sagt. Eiginmaðurinn klifrar upp metorðastigann innan kirkjunnar og verður þar áhrifamaður en honum eru síðar brugguð launráð og er fangelsaður. Yetemegnu öðlaðist ferðafrelsi við þau umskipti og gekk fyrir keisarann til að tala máli hans – hún var skyld keisaraynjunni. En Tsega lést í fangelsinu og það urðu algjör vatnaskil í lífi hennar:
Yetemegnu minntist heitanna sem gefin voru í kirkjunni þegar hún var of ung til að skilja þau:
Ég vil giftast þessum manni, þessum manni einum, ef hann deyr á undan mér, mun ég hafna heiminum. (Bls. 215).
Eigur sínar missti hún og hún gengur fyrir keisarann til að ná rétti sínum. Hún nær sigri að lokum. Þeir sem vitnað höfðu gegn eiginmanni hennar og komu honum í fangelsi fá að lokum makleg málagjöld:
Sá fyrsti lést þegar saumar í kviðarholi gáfu sig. Þeir voru verk ítalskra skurðlækna og höfðu staðið sig vel í áratugi. Nú rofnuðu þeir og hann leið miklar kvalir áður en hann dó.
Sá næsti dó í fangelsi, hann hafði verið dæmdur til fangelsisvistar fyrir að stela nauti.
Þriðja vitnið dó af völdum skelfilegra útbrota sem tærðu upp húð hans.
Fjórða vitnið fékk slag, það fimmta missti sjónina og lifði sín hinstu æviár í myrkri.
Og henni fannst hún standa hnarreistari eftir. (Bls. 344).
Lesandinn skilur vel í ljósi sögu Yetemegnu hvers vegna hún stóð hnarreistari eftir.
Svo sannarlega blasir önnur veröld við lesandanum og hann kynnist öðrum siðum og venjum en hann er vanur – í raun kannast hann lítt sem ekkert við þá og þeir verða því forvitnilegir fyrir þær sakir. Amman Yetemegnu, er aldeilis mögnuð kona, og frásagnir af lífi hennar bera söguna uppi. Líf hennar er samofið menningunni sem tekur á henni ljúfum höndum sem hörðum. Yetemegnu er stórbrotinn persónuleiki sem sagan dregur fram hispurslaust og með eðlilegum hætti án alls yfirlætis eða vorkunnsemi. Yetemegnu er kona sem gerð er firnasterkum þráðum svo lesandi fyllist aðdáun. Meira að segja þegar öll sund virðast lokuð vegna ólæsis hennar, barnamergðar og fátæktar þá opnast alltaf einhver glufa svo ljós bjartsýni og vonar nær að streyma inn. Henni er ljóst mikilvægi menntunar og keppist við að koma börnum sínum til mennta.
Þó að kirkjan hafi djúp áhrif á hana þá er hún sjálfstæð kona í hugsun og nær að fóta sig í samfélagi sem er bundið í bak og fyrir af menningu þar sem konan er lægra sett en karlinn. Líf Yetemegnu mótast af sterkri trú sem er í senn hversdagsleg og hátíðleg. Trú Yetemegnu er einlæg og staðföst. Hún lifir í kristinni trú hvort heldur í hvíld eða önnum dagsins svo ekki sé talað um mótlæti sem verður á vegi hennar. Líf hennar er ekki aðeins mótað af trú heldur og þeim sögulegu viðburðum sem áður er getið og verða á ævi hennar. Hún eins og margir aðrir hefur lítt um það að segja hvað herrar heimsins hafast að í valdabrölti sínu.
Það setur mark sitt á líf hennar að hún er af ætt landeigenda og býr ekki við skort. Hún er gjafmild og borð hennar svigna af mat sem er mjög svo ólíkt því sem síðar varð í Eþíópíu þegar hungur herjaði þar svo árum skiptir. Framandi réttir eru kynntir til sögunnar svo lesandi fær stundum vatn í munninn.
Yetemegnu er amma sem fræðir börnin af visku og kærleika og segir sögur – hér er eitt dæmi:
Einu sinni var helgur maður, einsetumaður sem hafði yfirgefið heiminn til að dvelja í eyðimörkinni. Hann hafði ekki korn til matar, ekkert brauð á hverju kvöldi, hvar sem hann var, á hvaða árstíma sem það var, þá fann hann dúfu sem var föst í snöru. Og hann þakkaði Guði fyrir hana, sneri hana úr hálsliðnum, dró úr henni innyflin, þvoði og steikti síðan yfir eldi og það var málsverður hans. Morgun einn mætti hann tveimur einsetumönnum sem höfðu ferðast um árabil. Hann slóst í för með þeim en einlægt sóttu áhyggjurnar á hann hvað hann ætti að gefa þeim að eta. Ein dúfa nægir ekki þremur. Og þannig héldu þeir áfram leið sinni allt til þess að skyggja tók og kvöldið kom. Þá fundu þeir þrjár dúfur í snöru í stað einnar. Þeir færðu Guði þakkir og tóku til við að snúa þær úr hálsliðnum, draga úr þeim innyflin, þvo þær til að steikja yfir eldi. En þá sagði einn þeirra allt í einu: „En það er föstudagur! Við megum ekki neyta kjöts!“ Á sömu stundu flugu dúfurnar upp og hurfu út í myrkrið. Einsetumaðurinn áttaði sig á því sem hann hafði gert og féll á knén og stundi: „Við vissum ekki! Við vissum ekki að þetta væri gjöf frá Drottni. Ó, við höfum móðgað hann!“ Þeir lutu allir að jörðu og báðu Guð fyrirgefningar, risu svo á fætur og héldu til síns heima. (Bls. 145-146).
Á nýjum slóðum reikar hugur hennar oft heim til liðins tíma. Og hvers skyldi hún nú sakna mest:
Sólin var hátt á lofti þegar hún yfirgaf kirkjuna. Allir sem urðu á vegi hennar hneigðu sig. Hvernig líður þér? Ertu hraust? Eiginmaður þinn? Börnin þín? Er allt í lagi? Og hún svaraði, lágum rómi: Já, Guði séu þakkir. Allt er gott. En þú? Ertu hraust? Þegar hún var komin á elliár og bjó langt fjarri heimahögum þá var það þetta sem hún saknaði mest, tilfinningarinnar fyrir því að vera hluti stærra samhengis sem og sætis síns nálægt suðurdyrum kirkjunnar. (Bls. 163).
Það hefur ekki verið áhlaupsverk að þýða þessa bók á íslensku. Karl Sigurbjörnsson hefur farið hér meistarahöndum um verkið og náð að íslenska það afburðavel. Sennilega er þetta meistarastykki hans á sviði þýðinga en eftir hann liggja fjölmörg verk sem hann sneri á íslensku auk annarra frumsamdra bóka. Hann var ótrúlega afkastamikill og ljóst að honum hefur aldrei fallið verk úr hendi. Trú og samviskusemi hafa verið leiðarljós þessa ágæta biskups sem féll frá á þessu ári. Ugla forlag á þakkir skildar fyrir að hafa gefið þetta verk út. Oft dáðist undirritaður að þýðingunni, hvernig þýðandinn hefur náð ótrúlegustu blæbrigðum í frásögnum og hinum innra stríða straumi frásagnarinnar og á köflum hlykkjóttum án þess að fipast eitt andartak. Það hefur ekki verið auðvelt verk að halda öllum þráðum þýðingarinnar saman en það tekst honum með glæsibrag. Textinn svo að segja les sig áfram í huga lesandans og hreyfir við honum umyrðalaust svo hann dregst inn í hina flóknu hringiðu sögunnar en heldur þó alltaf þræði.
Höfundur bókarinnar, Aida Edemariam, barnabarn Yetemegnu, er eþíópísk-kanadísk, fædd 1973 í Addis Ababa í Eþíópíu, starfar sem blaðamaður og rithöfundur, búsett í Oxford. Hún er greinahöfundur og ritstjóri á The Guardian. Aida byggir sögu sína um Yetemegnu á sjötíu klukkustunda viðtölum við hana og á ýmsum öðrum heimildum.
Saga Aida Edemariam hefur hlotið fjölmargar viðurkenningar og meðal annars hin virtu verðlaun, Royal Society of Literature’s Jerwood Award.
Niðurstaða: Saga eiginkonunnar, eftir Aida Edermariam, er bók í fremstu röð, sem geymir ríkulegar frásagnir úr lífi einstakrar konu þar sem fléttast saman saga, menning og trú. Frásögnin er lipur, hröð og ilmar af lífinu sem er fullt af von og kærleika þrátt fyrir margs konar mótlæti. Bók sem lætur engan ósnortinn. Þýðingin er meistarastykki Karls Sigurbjörnssonar.
Saga eiginkonunnar, persónuleg frásögn, eftir Aida Edermariam, íslensk þýðing: Karl Sigurbjörnsson, forlagið Ugla gefur út, 2024, 387 bls. Titill á ensku: The Wife’s Tale: A Personal History – fyrst gefin út 2018.
Yetemegnu (1916-2013) – mynd: The Guardian – Harper/Collins
Sumar bækur grípa lesandann frá fyrstu blaðsíðum og Saga eiginkonunnar, persónuleg frásögn, eftir Aida Edemariam, er ein þeirra. Forlagið Ugla gefur hana út og Karl Sigurbjörnsson (1947-2024) þýddi hana.
Texti bókarinnar er aldeilis magnaður og lesandi flýtur með kröftugri frásögninni frá einu sviði til annars. Sagan er meistaralega samofin og þættir sagnafléttunnar eru margslungnir og koma lesanda sífellt á óvart.
Sá heimur sem blasir við lesanda er hreint út sagt ótrúlegur. Segja má að höfundurinn hafi unnið þrekvirki að tengja söguna saman í eina heild og halda lesandanum alltaf jafn áhugasömum.
Höfundur bókarinnar, Aida Edemariam er ekki að segja neina venjulega sögu. Þó er sagan með þeim hætti að svipuð saga kann að hafa gerst á öðrum stöðum í heiminum þó að breyttu breytanda. Þessa sögu er ekki hægt að endursegja. Hana verður að lesa til að finna hjartslátt aðalpersónunnar, gleðina og sársaukann sem fylgir.
Aida Edemariam, rekur í bókinni sögu ömmu sinnar, Yetemegnu (1916-2013), frá æsku til elliára en hún var frá Eþíópíu og lifði á miklum umbrotatímum í landinu á 20. öld. Sögulegir atburðir í eþíópíska samfélaginu eins og innrás Ítala í seinni heimsstyrjöldinni, valdatíð Hailé Selassie (1892-1975), keisara, og síðar bylting í landinu, og róstusöm tímabil, eru hluti af baksviði sögunnar og því lífsskeiði sem Yetemegnu, amman, lifði. Seigla hennar og þrautseigja er ótrúleg. Hún verður burðarstólpi í fjölskyldunni.
Sviptingar í sögu landsins eru miklar og lesandinn tekur oft andköf yfir þeim. Lénsskipulag syngur sitt síðasta og marxismi heldur innreið sína. Ítalir gera innrás í landið 1935. Skelfilegar ofsóknir hófust tveimur árum síðar gegn munkum og menntamönnum þar sem hundruð manna voru teknir af lífi samkvæmt fyrirskipun varakonungs Ítalíu. Síðar tekur keisari völdin, Hailé Selassie og valdatíð hans lýkur með því að honum er steypt af stóli. Hann kemst aftur til valda með fulltingi Breta. Árið 1974 var honum svo endanlega steypt af stóli og marxísk herstjórn tók völdin – keisarinn lést ári síðar.
Allt líf Yetemegnu er umvafið rétttrúnaðarkirkjunni í Eþíópíu en eiginmaður hennar starfar þar sem prestur. Barnung gekk Yetemegnu að eiga Tsega sem er tuttugu árum eldri en hún. Stúlkur giftust gjarnan á þessum aldri í Eþíópíu og af sjálfu leiðir að þessi samfélagssiður mótaði samband stúlknanna við sér eldri menn. Staða Tsega í hjónabandinu var sterkari en hennar og hún bundin kynhlutverki síns samtíma. Líf hennar var eins konar klausturslíf á heimilinu og hún svipt ferðafrelsi. En innan ramma siðarins og samfélagsins gekk hjónabandið vel enda þótt það hafi skipst á ská skin og skúrir í lífi þeirra svo ekki sé meira sagt. Eiginmaðurinn klifrar upp metorðastigann innan kirkjunnar og verður þar áhrifamaður en honum eru síðar brugguð launráð og er fangelsaður. Yetemegnu öðlaðist ferðafrelsi við þau umskipti og gekk fyrir keisarann til að tala máli hans – hún var skyld keisaraynjunni. En Tsega lést í fangelsinu og það urðu algjör vatnaskil í lífi hennar:
Yetemegnu minntist heitanna sem gefin voru í kirkjunni þegar hún var of ung til að skilja þau:
Ég vil giftast þessum manni, þessum manni einum, ef hann deyr á undan mér, mun ég hafna heiminum. (Bls. 215).
Eigur sínar missti hún og hún gengur fyrir keisarann til að ná rétti sínum. Hún nær sigri að lokum. Þeir sem vitnað höfðu gegn eiginmanni hennar og komu honum í fangelsi fá að lokum makleg málagjöld:
Sá fyrsti lést þegar saumar í kviðarholi gáfu sig. Þeir voru verk ítalskra skurðlækna og höfðu staðið sig vel í áratugi. Nú rofnuðu þeir og hann leið miklar kvalir áður en hann dó.
Sá næsti dó í fangelsi, hann hafði verið dæmdur til fangelsisvistar fyrir að stela nauti.
Þriðja vitnið dó af völdum skelfilegra útbrota sem tærðu upp húð hans.
Fjórða vitnið fékk slag, það fimmta missti sjónina og lifði sín hinstu æviár í myrkri.
Og henni fannst hún standa hnarreistari eftir. (Bls. 344).
Lesandinn skilur vel í ljósi sögu Yetemegnu hvers vegna hún stóð hnarreistari eftir.
Svo sannarlega blasir önnur veröld við lesandanum og hann kynnist öðrum siðum og venjum en hann er vanur – í raun kannast hann lítt sem ekkert við þá og þeir verða því forvitnilegir fyrir þær sakir. Amman Yetemegnu, er aldeilis mögnuð kona, og frásagnir af lífi hennar bera söguna uppi. Líf hennar er samofið menningunni sem tekur á henni ljúfum höndum sem hörðum. Yetemegnu er stórbrotinn persónuleiki sem sagan dregur fram hispurslaust og með eðlilegum hætti án alls yfirlætis eða vorkunnsemi. Yetemegnu er kona sem gerð er firnasterkum þráðum svo lesandi fyllist aðdáun. Meira að segja þegar öll sund virðast lokuð vegna ólæsis hennar, barnamergðar og fátæktar þá opnast alltaf einhver glufa svo ljós bjartsýni og vonar nær að streyma inn. Henni er ljóst mikilvægi menntunar og keppist við að koma börnum sínum til mennta.
Þó að kirkjan hafi djúp áhrif á hana þá er hún sjálfstæð kona í hugsun og nær að fóta sig í samfélagi sem er bundið í bak og fyrir af menningu þar sem konan er lægra sett en karlinn. Líf Yetemegnu mótast af sterkri trú sem er í senn hversdagsleg og hátíðleg. Trú Yetemegnu er einlæg og staðföst. Hún lifir í kristinni trú hvort heldur í hvíld eða önnum dagsins svo ekki sé talað um mótlæti sem verður á vegi hennar. Líf hennar er ekki aðeins mótað af trú heldur og þeim sögulegu viðburðum sem áður er getið og verða á ævi hennar. Hún eins og margir aðrir hefur lítt um það að segja hvað herrar heimsins hafast að í valdabrölti sínu.
Það setur mark sitt á líf hennar að hún er af ætt landeigenda og býr ekki við skort. Hún er gjafmild og borð hennar svigna af mat sem er mjög svo ólíkt því sem síðar varð í Eþíópíu þegar hungur herjaði þar svo árum skiptir. Framandi réttir eru kynntir til sögunnar svo lesandi fær stundum vatn í munninn.
Yetemegnu er amma sem fræðir börnin af visku og kærleika og segir sögur – hér er eitt dæmi:
Einu sinni var helgur maður, einsetumaður sem hafði yfirgefið heiminn til að dvelja í eyðimörkinni. Hann hafði ekki korn til matar, ekkert brauð á hverju kvöldi, hvar sem hann var, á hvaða árstíma sem það var, þá fann hann dúfu sem var föst í snöru. Og hann þakkaði Guði fyrir hana, sneri hana úr hálsliðnum, dró úr henni innyflin, þvoði og steikti síðan yfir eldi og það var málsverður hans. Morgun einn mætti hann tveimur einsetumönnum sem höfðu ferðast um árabil. Hann slóst í för með þeim en einlægt sóttu áhyggjurnar á hann hvað hann ætti að gefa þeim að eta. Ein dúfa nægir ekki þremur. Og þannig héldu þeir áfram leið sinni allt til þess að skyggja tók og kvöldið kom. Þá fundu þeir þrjár dúfur í snöru í stað einnar. Þeir færðu Guði þakkir og tóku til við að snúa þær úr hálsliðnum, draga úr þeim innyflin, þvo þær til að steikja yfir eldi. En þá sagði einn þeirra allt í einu: „En það er föstudagur! Við megum ekki neyta kjöts!“ Á sömu stundu flugu dúfurnar upp og hurfu út í myrkrið. Einsetumaðurinn áttaði sig á því sem hann hafði gert og féll á knén og stundi: „Við vissum ekki! Við vissum ekki að þetta væri gjöf frá Drottni. Ó, við höfum móðgað hann!“ Þeir lutu allir að jörðu og báðu Guð fyrirgefningar, risu svo á fætur og héldu til síns heima. (Bls. 145-146).
Á nýjum slóðum reikar hugur hennar oft heim til liðins tíma. Og hvers skyldi hún nú sakna mest:
Sólin var hátt á lofti þegar hún yfirgaf kirkjuna. Allir sem urðu á vegi hennar hneigðu sig. Hvernig líður þér? Ertu hraust? Eiginmaður þinn? Börnin þín? Er allt í lagi? Og hún svaraði, lágum rómi: Já, Guði séu þakkir. Allt er gott. En þú? Ertu hraust? Þegar hún var komin á elliár og bjó langt fjarri heimahögum þá var það þetta sem hún saknaði mest, tilfinningarinnar fyrir því að vera hluti stærra samhengis sem og sætis síns nálægt suðurdyrum kirkjunnar. (Bls. 163).
Það hefur ekki verið áhlaupsverk að þýða þessa bók á íslensku. Karl Sigurbjörnsson hefur farið hér meistarahöndum um verkið og náð að íslenska það afburðavel. Sennilega er þetta meistarastykki hans á sviði þýðinga en eftir hann liggja fjölmörg verk sem hann sneri á íslensku auk annarra frumsamdra bóka. Hann var ótrúlega afkastamikill og ljóst að honum hefur aldrei fallið verk úr hendi. Trú og samviskusemi hafa verið leiðarljós þessa ágæta biskups sem féll frá á þessu ári. Ugla forlag á þakkir skildar fyrir að hafa gefið þetta verk út. Oft dáðist undirritaður að þýðingunni, hvernig þýðandinn hefur náð ótrúlegustu blæbrigðum í frásögnum og hinum innra stríða straumi frásagnarinnar og á köflum hlykkjóttum án þess að fipast eitt andartak. Það hefur ekki verið auðvelt verk að halda öllum þráðum þýðingarinnar saman en það tekst honum með glæsibrag. Textinn svo að segja les sig áfram í huga lesandans og hreyfir við honum umyrðalaust svo hann dregst inn í hina flóknu hringiðu sögunnar en heldur þó alltaf þræði.
Höfundur bókarinnar, Aida Edemariam, barnabarn Yetemegnu, er eþíópísk-kanadísk, fædd 1973 í Addis Ababa í Eþíópíu, starfar sem blaðamaður og rithöfundur, búsett í Oxford. Hún er greinahöfundur og ritstjóri á The Guardian. Aida byggir sögu sína um Yetemegnu á sjötíu klukkustunda viðtölum við hana og á ýmsum öðrum heimildum.
Saga Aida Edemariam hefur hlotið fjölmargar viðurkenningar og meðal annars hin virtu verðlaun, Royal Society of Literature’s Jerwood Award.
Niðurstaða: Saga eiginkonunnar, eftir Aida Edermariam, er bók í fremstu röð, sem geymir ríkulegar frásagnir úr lífi einstakrar konu þar sem fléttast saman saga, menning og trú. Frásögnin er lipur, hröð og ilmar af lífinu sem er fullt af von og kærleika þrátt fyrir margs konar mótlæti. Bók sem lætur engan ósnortinn. Þýðingin er meistarastykki Karls Sigurbjörnssonar.
Saga eiginkonunnar, persónuleg frásögn, eftir Aida Edermariam, íslensk þýðing: Karl Sigurbjörnsson, forlagið Ugla gefur út, 2024, 387 bls. Titill á ensku: The Wife’s Tale: A Personal History – fyrst gefin út 2018.
Yetemegnu (1916-2013) – mynd: The Guardian – Harper/Collins
