Kirkjublaðið.is, Bændablað þjóðkirkjunnar, hefur fjallað um stórprestaköll og prestaskort í tveimur ágætum Gestagluggum í desember og nú í janúar eftir dr. Hjalta Hugason og Stefán Magnússon kirkjuþingsmann frá Fagraskógi. Greinarnar fjalla báðar á sinn hátt um þróun skipulags kirkjunnar, prestaskort og stórprestaköll. Þau sjónarmið sem sett eru fram eru ígrunduð og skynsamleg og ekki síst þau varnarorð sem þar svífa yfir vötnum. Gerð er tilraun til að draga fram líklega þróun og fjallað um álitamál sem eru mikilvæg. Jafnvel á það bent að sumum „vandamálum“ kunni að vera gert of hátt undir höfði.
Ég leyfi mér að leggja orð í belg og sem fyrr hef ég efst í huga stöðu kirkjunnar í landsbyggðinni. Þar slær hjarta kirkjunnar. Inn til dala, upp til hlíða, hátt og lágt, á grónum túnum og engjum. Í hlaðvarpa safnaðanna minnir hún á sig dag hvern, stolt, virðuleg og hlý; órjúfanlegur hluti af hversdagslífinu.
Stórast er bestast
Einn aðalvandi þjóðkirkjunnar er misskilin stækkunarárátta sem búið hefur um sig í stjórnkerfi hennar undanfarna tvo áratugi eða svo. Grunnur kirkjunnar eru sóknirnar sem eru um 260 talsins. Engin samtök á Íslandi búa yfir slíku skipulagi grasrótar, sjálfboðaliða, fórnfýsi og væntumþykju. Allar ákvarðanir á þjóðkirkjan að taka út frá þeirra sjónarmiði: Hvað vilja söfnuðirnir? Hvernig má styðja við starf þeirra og efla? Allt hið miðlæga kirkjustarf á að snúast um þessa spurningu og enga aðra.
Ef lagt er af stað með þessa grunnhugsun verður strax ljóst að sameining prestakalla, stækkun prófastsdæma – að ekki sé talað um sameiningu sókna – eru allt hugmyndir sem vega að þessu einstaka grunnskipulagi. Öll félagasamtök, stjórnmálaflokkar og aðrar skipulagsheildir dauðöfunda kirkjuna af þessari merku jarðtengingu.
Afleiðingarnar af þessu ráðslagi eru þær sem birtast í greinum Hjalta og Stefáns. Kannski er eitthvað að verða til sem kalla má „stórprestaköll“ engum til gagns, allavega ekki söfnuðunum.
Stækkunaráráttan byrjar í prófastsdæmunum. Þau eru sum orðin óyfirstíganleg og þannig tilgangslaus. Suðurprófastdæmi nær til dæmis nokkurn veginn frá Þorlákshöfn og austur fyrir Höfn í Hornafirði. Prófastur sem slíku landflæmi á að þjóna getur ekki sinnt söfnuðum sínum, bara bílnum. Hann er neyddur til að verja stórum hluta starfs síns undir stýri og hafa akstursdagbókina á náttborðinu. Ofan á hinni helgu bók.
Gjörólíkt
Mjög hallar á landsbyggðina innan kirkjunnar. Ef ekki í skipulagi þá allavega í framkvæmd. Svo rammt kveður að þessu að varla er hægt að ræða um hvort tveggja í einu, svo ólíkt er með þéttbýli og dreifbýli komið. Skipulagið á landsbyggðinni virðist ráðast af tilviljunum en ekki þörf safnaðanna. Engin kerfisbundin greining hefur farið fram á því hver þörfin er á hverjum stað. Er praktískt að einn prestur geti þjónað endalaust mörgum sóknum, einfaldlega vegna vegalengda, óblíðrar náttúru, fjallvega og annarrar fyrirstöðu? Á þá enn eftir að nefna fjölda sóknarbarna og þörf þeirra fyrir aðgengi að presti sínum, og sálgæslu á ögurstundu. Það er eitt fallegasta og mikilvægasta hlutverk presta, ekki síst úti landi þar sem fáir aðrir ráða við svo vandasöm samskipti. Hvernig eiga þeir að komast hundruð kílómetra yfir ófærar heiðar þegar á bjátar? Tala við fólkið sitt á Teams?
Nýr biskup hefur nú af röggsemi hrint af stað gagngerri úttekt á þessu. Gestaglugginn í dag er veganesti í það ferðalag.
Náttúruleg fækkun
Í þéttbýli messa prestar nánast á kirkjutröppunum hver hjá öðrum, hvern helgan dag, gjarnan yfir fámenni. Þar má hvergi skerða, fækka, skiptast á að messa eða draga úr yfirbyggingu. Eru þó oft fáein skref á milli kirkna og sóknarbörn jafnan ekki bundin jafn miklum tryggðaböndum við kirkju sína eins og til sveita.
En um leið og komið er út fyrir þéttbýlið gerir ekkert til þótt einn prestur fái einar fimm eða tíu nýjar sóknir á sína könnu einn góðan veðurdag. Detta bara á þá ofan af himnum þar sem biskupafundir eru haldnir. Kallað „sameining prestakalla“ hagræðing og annað halelúja.
Þannig hefur „skipulag kirkjunnar í héraði“ mörg undanfarin ár ráðist af því hvenær prestur fellur frá eða lætur af störfum fyrir aldurs sakir eða heilsubrests. Þykir þá jafnan komið gullið tækifæri til að fækka nú prestum á „náttúrulegan hátt.“ Þetta gerist þó sjaldnast í þéttbýli, þar skulu öll pláss mönnuð.
Glænýtt dæmi af þessu tagi eru sameiningaráform sem nú skal reynt að koma á. Er það í Fellsmúlaprestkalli þar sem sóknarpresturinn hefur látið af störfum en enginn ráðinn í staðinn. Þar eru þó fimm sóknir og á níunda hundrað sóknarbörn. Ef þessi áform ganga eftir verða tveir prestar í allri Rangárvallasýslu, annar í Odda og hinn á Breiðabólstað.
Teslur og Toyotur
Ein afleiðing af því sem hér hefur verið lýst er sú að fyrir hefur komið að ekki hefur verið sótt um prestsembætti úti á landi. Úr því er þó líklega allt of mikið gert eins og bent er á í greinum þeirra Hjalta og Stefáns en rétt er að hafa á þessu vakandi auga.
Ef litið er til starfa presta í þéttbýli og sveita verður fljótt ljóst að þótt hlutverkin séu í aðalatriðum þau sömu, þá eru starfsskilyrðin gjörólík. Því má líkja við Teslu og Toyota Hilux. Sveitaprestur getur ekki leyft sér að aka um á rafmagnsbíl jafnvel þótt framdrifinn sé. Hann verður að komast leiðar sinnar. Allavega niður heimreiðina. Hann getur ekki hringt á leigubíl og ekki reimað á sig gönguskóna eða tekið borgarlínuna yfir Fossvogsbrúna. Þessi munur birtist svo líka í því að til fárra er að leita til að hlaupa í skarðið, vaktin er nánast eilíf. Þrátt fyrir þennan mikla aðstöðumun eru prestar í þéttbýli almennt betur haldnir í launum en sveitaprestar. Þessu ætti að vera öfugt farið.
Ekki er hægt að mæla með þeirri hugmynd sem Stefán og Hjalti hreyfa, að í stað presta komi einhvers konar aðrir starfsmenn eins og til dæmis hjúkrunarfræðingar við hlið lækna. Ég er ekki sannfærður um að þarna sé lausn að finna. Prestar eru ágætlega haldnir eftir að þeir fengu umtalsverðar kjarabætur fyrir nokkrum árum. (Þótt jafna eigi milli dreifbýlis og þéttbýlis). Laun þeirra eru samt ekki óhólfleg í neinum skilningi. Launin eru frá 900 til 1200 þúsund á mánuði. Við þetta bætist sitthvað, en svona er grunnurinn. Ég leyfi mér að efast um að jafnhæfir starfsmenn fengjust fyrir mikið lægri greiðslu. Þótt sjálf launakjörin séu að sjálfsögðu mikilvæg eru starfsskilyrðin samt það sem veldur því að í fáein skipti hefur ekki verið sótt um embætti úti á landi.
Prestur hefur sérstaka merkingu í hugum fólks. Það þekkir hlutverk þeirra í gegnum tíðina, treystir þeim, á við þá sérstakt samband sem gerir þá svo mikilvæga, ekki síst þar sem ekki er mikilli annarri fagþjónustu til að dreifa. Vandséð er að aðrir geti hlaupið í það skarð svo vel sé.
Er það ekki undarlegt að eftir stórstígar tækniframfarir, bættar samgöngur og betri lífskjör á öllum sviðum skuli ekki vera hægt að gera það sem gert hefur verið um aldir alda? Halda utan um söfnuðina og ofgera ekki þjónum kirkjunnar úti á landi?
Við viljum ekki aka um landið og horfa á hrundar eyðikirkjur, sauðfé horfið af beit, tún í órækt; bílaleigubíla með blikkandi hasarljós á miðjum vegi.
Ef við bregðumst ekki við gæti svo farið í annríki, ófærð og öðrum djöfulskap sem yfir okkur getur dunið, að prestarnir tveir í fyrirhuguðu súperprestakalli þurfi að jarða sjálfa sig eða að minnsta kosti hvor annan.
Þó vonandi ekki til skiptis.
Kirkjublaðið.is, Bændablað þjóðkirkjunnar, hefur fjallað um stórprestaköll og prestaskort í tveimur ágætum Gestagluggum í desember og nú í janúar eftir dr. Hjalta Hugason og Stefán Magnússon kirkjuþingsmann frá Fagraskógi. Greinarnar fjalla báðar á sinn hátt um þróun skipulags kirkjunnar, prestaskort og stórprestaköll. Þau sjónarmið sem sett eru fram eru ígrunduð og skynsamleg og ekki síst þau varnarorð sem þar svífa yfir vötnum. Gerð er tilraun til að draga fram líklega þróun og fjallað um álitamál sem eru mikilvæg. Jafnvel á það bent að sumum „vandamálum“ kunni að vera gert of hátt undir höfði.
Ég leyfi mér að leggja orð í belg og sem fyrr hef ég efst í huga stöðu kirkjunnar í landsbyggðinni. Þar slær hjarta kirkjunnar. Inn til dala, upp til hlíða, hátt og lágt, á grónum túnum og engjum. Í hlaðvarpa safnaðanna minnir hún á sig dag hvern, stolt, virðuleg og hlý; órjúfanlegur hluti af hversdagslífinu.
Stórast er bestast
Einn aðalvandi þjóðkirkjunnar er misskilin stækkunarárátta sem búið hefur um sig í stjórnkerfi hennar undanfarna tvo áratugi eða svo. Grunnur kirkjunnar eru sóknirnar sem eru um 260 talsins. Engin samtök á Íslandi búa yfir slíku skipulagi grasrótar, sjálfboðaliða, fórnfýsi og væntumþykju. Allar ákvarðanir á þjóðkirkjan að taka út frá þeirra sjónarmiði: Hvað vilja söfnuðirnir? Hvernig má styðja við starf þeirra og efla? Allt hið miðlæga kirkjustarf á að snúast um þessa spurningu og enga aðra.
Ef lagt er af stað með þessa grunnhugsun verður strax ljóst að sameining prestakalla, stækkun prófastsdæma – að ekki sé talað um sameiningu sókna – eru allt hugmyndir sem vega að þessu einstaka grunnskipulagi. Öll félagasamtök, stjórnmálaflokkar og aðrar skipulagsheildir dauðöfunda kirkjuna af þessari merku jarðtengingu.
Afleiðingarnar af þessu ráðslagi eru þær sem birtast í greinum Hjalta og Stefáns. Kannski er eitthvað að verða til sem kalla má „stórprestaköll“ engum til gagns, allavega ekki söfnuðunum.
Stækkunaráráttan byrjar í prófastsdæmunum. Þau eru sum orðin óyfirstíganleg og þannig tilgangslaus. Suðurprófastdæmi nær til dæmis nokkurn veginn frá Þorlákshöfn og austur fyrir Höfn í Hornafirði. Prófastur sem slíku landflæmi á að þjóna getur ekki sinnt söfnuðum sínum, bara bílnum. Hann er neyddur til að verja stórum hluta starfs síns undir stýri og hafa akstursdagbókina á náttborðinu. Ofan á hinni helgu bók.
Gjörólíkt
Mjög hallar á landsbyggðina innan kirkjunnar. Ef ekki í skipulagi þá allavega í framkvæmd. Svo rammt kveður að þessu að varla er hægt að ræða um hvort tveggja í einu, svo ólíkt er með þéttbýli og dreifbýli komið. Skipulagið á landsbyggðinni virðist ráðast af tilviljunum en ekki þörf safnaðanna. Engin kerfisbundin greining hefur farið fram á því hver þörfin er á hverjum stað. Er praktískt að einn prestur geti þjónað endalaust mörgum sóknum, einfaldlega vegna vegalengda, óblíðrar náttúru, fjallvega og annarrar fyrirstöðu? Á þá enn eftir að nefna fjölda sóknarbarna og þörf þeirra fyrir aðgengi að presti sínum, og sálgæslu á ögurstundu. Það er eitt fallegasta og mikilvægasta hlutverk presta, ekki síst úti landi þar sem fáir aðrir ráða við svo vandasöm samskipti. Hvernig eiga þeir að komast hundruð kílómetra yfir ófærar heiðar þegar á bjátar? Tala við fólkið sitt á Teams?
Nýr biskup hefur nú af röggsemi hrint af stað gagngerri úttekt á þessu. Gestaglugginn í dag er veganesti í það ferðalag.
Náttúruleg fækkun
Í þéttbýli messa prestar nánast á kirkjutröppunum hver hjá öðrum, hvern helgan dag, gjarnan yfir fámenni. Þar má hvergi skerða, fækka, skiptast á að messa eða draga úr yfirbyggingu. Eru þó oft fáein skref á milli kirkna og sóknarbörn jafnan ekki bundin jafn miklum tryggðaböndum við kirkju sína eins og til sveita.
En um leið og komið er út fyrir þéttbýlið gerir ekkert til þótt einn prestur fái einar fimm eða tíu nýjar sóknir á sína könnu einn góðan veðurdag. Detta bara á þá ofan af himnum þar sem biskupafundir eru haldnir. Kallað „sameining prestakalla“ hagræðing og annað halelúja.
Þannig hefur „skipulag kirkjunnar í héraði“ mörg undanfarin ár ráðist af því hvenær prestur fellur frá eða lætur af störfum fyrir aldurs sakir eða heilsubrests. Þykir þá jafnan komið gullið tækifæri til að fækka nú prestum á „náttúrulegan hátt.“ Þetta gerist þó sjaldnast í þéttbýli, þar skulu öll pláss mönnuð.
Glænýtt dæmi af þessu tagi eru sameiningaráform sem nú skal reynt að koma á. Er það í Fellsmúlaprestkalli þar sem sóknarpresturinn hefur látið af störfum en enginn ráðinn í staðinn. Þar eru þó fimm sóknir og á níunda hundrað sóknarbörn. Ef þessi áform ganga eftir verða tveir prestar í allri Rangárvallasýslu, annar í Odda og hinn á Breiðabólstað.
Teslur og Toyotur
Ein afleiðing af því sem hér hefur verið lýst er sú að fyrir hefur komið að ekki hefur verið sótt um prestsembætti úti á landi. Úr því er þó líklega allt of mikið gert eins og bent er á í greinum þeirra Hjalta og Stefáns en rétt er að hafa á þessu vakandi auga.
Ef litið er til starfa presta í þéttbýli og sveita verður fljótt ljóst að þótt hlutverkin séu í aðalatriðum þau sömu, þá eru starfsskilyrðin gjörólík. Því má líkja við Teslu og Toyota Hilux. Sveitaprestur getur ekki leyft sér að aka um á rafmagnsbíl jafnvel þótt framdrifinn sé. Hann verður að komast leiðar sinnar. Allavega niður heimreiðina. Hann getur ekki hringt á leigubíl og ekki reimað á sig gönguskóna eða tekið borgarlínuna yfir Fossvogsbrúna. Þessi munur birtist svo líka í því að til fárra er að leita til að hlaupa í skarðið, vaktin er nánast eilíf. Þrátt fyrir þennan mikla aðstöðumun eru prestar í þéttbýli almennt betur haldnir í launum en sveitaprestar. Þessu ætti að vera öfugt farið.
Ekki er hægt að mæla með þeirri hugmynd sem Stefán og Hjalti hreyfa, að í stað presta komi einhvers konar aðrir starfsmenn eins og til dæmis hjúkrunarfræðingar við hlið lækna. Ég er ekki sannfærður um að þarna sé lausn að finna. Prestar eru ágætlega haldnir eftir að þeir fengu umtalsverðar kjarabætur fyrir nokkrum árum. (Þótt jafna eigi milli dreifbýlis og þéttbýlis). Laun þeirra eru samt ekki óhólfleg í neinum skilningi. Launin eru frá 900 til 1200 þúsund á mánuði. Við þetta bætist sitthvað, en svona er grunnurinn. Ég leyfi mér að efast um að jafnhæfir starfsmenn fengjust fyrir mikið lægri greiðslu. Þótt sjálf launakjörin séu að sjálfsögðu mikilvæg eru starfsskilyrðin samt það sem veldur því að í fáein skipti hefur ekki verið sótt um embætti úti á landi.
Prestur hefur sérstaka merkingu í hugum fólks. Það þekkir hlutverk þeirra í gegnum tíðina, treystir þeim, á við þá sérstakt samband sem gerir þá svo mikilvæga, ekki síst þar sem ekki er mikilli annarri fagþjónustu til að dreifa. Vandséð er að aðrir geti hlaupið í það skarð svo vel sé.
Er það ekki undarlegt að eftir stórstígar tækniframfarir, bættar samgöngur og betri lífskjör á öllum sviðum skuli ekki vera hægt að gera það sem gert hefur verið um aldir alda? Halda utan um söfnuðina og ofgera ekki þjónum kirkjunnar úti á landi?
Við viljum ekki aka um landið og horfa á hrundar eyðikirkjur, sauðfé horfið af beit, tún í órækt; bílaleigubíla með blikkandi hasarljós á miðjum vegi.
Ef við bregðumst ekki við gæti svo farið í annríki, ófærð og öðrum djöfulskap sem yfir okkur getur dunið, að prestarnir tveir í fyrirhuguðu súperprestakalli þurfi að jarða sjálfa sig eða að minnsta kosti hvor annan.
Þó vonandi ekki til skiptis.
